نیاز به حجت ، نیاز بنیادی انسان

لزوم وجود حجت الهی جهت اتمام حجّت بر همه انسانها

نه تنها دل هاى آماده باید در پرتو وجود امام علیه السلام راهنمایى شده و مسیر خود را به سوى کمال مطلق ادامه دهد، بلکه باید براى آنها که دانسته و عمداً راه خلاف را مى پویند اتمام حجّت شود، تا اگر وعده کیفرى به آنها داده شده است بى دلیل نباشد، و کسى نتواند ایراد کند که اگر رهبرى الهى و آسمانى دست ما را گرفته بود و به سوى حق رهنمون گشته بود هرگز تخلّف نمى کردیم.
خلاصه راه عذر بسته شود، دلائل حق به اندازه کافى بیان گردد، به ناآگاهان آگاهى داده شود، و به آگاهان اطمینان خاطر و تقویّت اراده. (۱)
امام صادق (ع) می فرمایند: پیغمبران در هر عصر و زمانى با دلایلی که وجود آنها را ثابت کند لازم است تا زمین خدا از حجتى که بر صدق گفتار و جواز عدالتش نشانه اى داشته باشد، خالى نماند.(۲)
خداوند نیز در قرآن یکی از اهداف رسالت پیامبران ـ علیهم السلام ـ را اتمام حجت از جانب خداوند بر بندگان می داند و می فرماید: « رُسُلاً مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ کانَ اللَّهُ عَزیزاً حَکیما»؛ (پیامبران بشارت دهنده و بیم دهنده (را برانگیخت) تا پس از فرستادن رسولان، مردم بر خدا حجت نداشته باشند).(۳) این امر اختصاص به زمان خاصی ندارد،‌ از این روی امام علی ـ علیه السلام ـ فرموده است: « لا تَخلُو الارضُ مِن قَائِمٍ للَّهِ  بِحُجَّهٍ، اِمّا ظَاهِراً مَشهوراً، اَو خَائِفَاً مَغمُوراً لِئَلا تَبطُلَ حججُ اللَّهِ و بَیِّنَاتُه»؛ (زمین از حجت خدا خالی نخواهد بود. یا آشکار و مشهور است و یا خائف و پنهان).(۴)در همین راستا امام صادق(ع) فرمودند: آخر کسی که می میرد امام است تا آنکه کسی بر خدا حجت نداشته باشد که او را خدا بدون حجت گذاشته باشد.(۵)
به این حقیقت در احادیث فراوانی با صراحت تاکید شده است به دو نمونه اشاره می شود:
امام باقر(ع) فرمودند: خداوند عالم به پیامبر(ص) می فرمود من پیامبری از پیامبران را قبض روح نکردم مگر بعد از کامل ساختن دین خود و کشف حجت خود … من زمین خود را از حجت خالی نگذاشتم و هرگز خالی نمی گذارم، من زمین را بدون ولی و قیّم نگذاشته ام تا حجت من بر مردم باشد.(۶)
امام صادق(ع) می فرمایند: از روزی که خداوند آدم را آفرید، زمین از حجت ظاهر و مشهور و یا غائب و مستور خدا خالی نماند و همچنان نیز خالی نمی ماند، تا قیامت بر پا شود. اگر جز این بود خداوند پرستش نمی شد.(۷)، (۸)

حجت خداوند، واسطه فیض الهى

بسیارى از دانشمندان- به پیروى احادیث اسلامى- وجود پیامبر و امام علیه السلام را در جامعه انسانیت و یا در کل عالم هستى به وجود «قلب» در مجموعه بدن انسان تشبیه مى کنند.
مى دانیم هنگامى که قلب مى تپد خون را به تمام عروق مى فرستد، و تمام سلول هاى بدن را تغذیه مى کند.
از آن جا که امام معصوم به صورت یک انسان کامل و پیشرو قافله انسانیّت، سبب نزول فیض الهى مى گردد و هر فرد به مقدار ارتباطش با پیامبر و امام از این فیض بهره مى گیرد؛ باید گفت همان گونه که وجود قلب براى انسان ضرورى است وجود این واسطه فیض الهى نیز در کالبد جهان انسانیّت ضرورت دارد. (دقّت کنید)
اشتباه نشود پیامبر و امام از خود چیزى ندارند که به دیگران بدهند هر چه هست از ناحیه خداست، امّا همان گونه که قلب واسطه فیض الهى براى بدن است، پیامبر و امام نیز واسطه هاى فیض خدا براى انسان ها از تمام قشرها و گروه ها هستند.^(۹)
ما دارای خالق هستیم و بدون علت آفریده نشده ایم بلکه آفریدگاری داریم که ما را با تدبیر آفریده است. و این خالق ما حکیم است یعنی فاعلی است که افعالش هدفمند و غایتمند است بنابر این اگر انسانها در دستیابی به کمال به راهنمایی نیاز داشته باشند خداوند دریغ نخواهد کرد و اگر امکان ارتباط همگانی با خدا نباشد نمایندگانی را به عنوان حجت هایش خواهد فرستاد تا واسطه بین او و خلقش شوند زیرا او  مجرد است که منزه از ماده و جسم و لوازم جسمی می باشد بلکه از هر نقیصه ای حتی امکان ، مبری است . شکی نیست که اگر بنا باشد موجودی متعالی و مجرد به نیاز ما انسانها توجه کند و ما را راهنمایی کند ما مخلوقاتش نمی توانیم او را مشاهده کنیم و نمی توانیم با او مباشرت و ملامست داشته باشیم و نیازهایمان را در یک رویارویی جسمانی با او در میان نهیم. ارتباط با مجرد نیازمند تجرد است و البته شکی نیست که همگان در جاده تجرد قدم نمی نهند بلکه برخی از انسانها در جاده تجرد گام خواهند نهاد و این راه را خواهند پیمود. اینان شایستگی خواهند داشت تا با تعلیم و تادیب الهی، سفیر خداوند و نماینده میان خدا و مردم باشند اینان حجت در زمین و واسطه انسانها با خدایند. تا هر وقت که انسانی باشد چنین نیازی باقی است پس در هر زمانی به وجود حجت نیاز است و زمین از حجت خالی نخواهد شد.
امام صادق(ع) فرمودند:… خداوند تبارک و تعالی امام را به پیشوایی خلقش منصوب کرده و بر روزی خواران اهل جهانش حجت قرار داده و با رشته ای الهی تا آسمان کشیده که فیوضات خدا از او منقطع نشود و آنچه نزد خداست جز از طریق وسائل او به دست نیاید.^{(۱۰)،(۱۱)}

حجت الهى، مرجع حل اختلاف

بدون شک در هر اجتماعی اختلافاتی بین افراد آن رخ می دهد، که نیازمند به یک شخصى است تا سخن و رفتارش، حجّت قاطع و میزان حق و باطل باشد تا اگر در مسائل و محتواى آن دین، اختلافى پیش آمد، با مراجعه به او، اختلافات حل شده، دین از انحراف مصون بماند. در دین مقدّس اسلام نیز، وجود چنین انسانهایى بعد از پیامبر گرامى اسلام (ص) ضرورى است و گرنه برداشتهاى مختلف از دین بقاى آن را به صورت صحیح در فرهنگ جامعه به خطر مى اندازد.
خداوند در قرآن می فرماید:«َبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فیمَا اخْتَلَفُوا فیه »؛ خداوند، پیامبران را برانگیخت»؛ (تا مردم را بشارت و بیم دهند و کتاب آسمانى، که به سوى حق دعوت مى کرد، با آنها نازل نمود؛ تا در میان مردم، در آنچه اختلاف داشتند، داورى کند).^(۱۲) نکته جالب توجه این است که داوری به کتاب نسبت داده شده است. زیرا معیار داوری همان احکام الهی است که کتاب در برگیرنده آن هاست .بدیهی است اختلاف و نزاع، اختصاصی به زمان پیامبران ـ علیهم السلام ـ نداشته و هر گاه حلّ این اختلافات به داورانی برگزیده از جانب خدا نیاز داشت، پس از ختم نبوت نیز این ضرورت وجود دارد. در نتیجه وجود امام بسان پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ امری لازم و واجب است. ^(۱۳)

لزوم وجود حجت الهی جهت تفسیر و تبیین دین

خداوند، اسلام را به عنوان یک دین کامل به پیامبر وحى کرد و دستورى از اسلام ناگفته به پیامبر باقى نماند، ولى آیا از دستورات اسلام، نگفته به عموم مردم باقى مانده یا نه؟ اهل تسنن، حرفشان این است که دستورات اسلام هر چه بود، همان بود که پیامبر به اصحابش گفت. بعد در مسائلى که در مورد آنها از اصحاب هم چیزى روایت نشده، گیر مى کنند که چه کار کنند و پاى قیاس را به میان مى کشند، ولى شیعه مى گوید: نه خدا دستورات اسلام را ناقص به پیامبر (ص) وحى کرد و نه پیامبر (ص) آنها را ناقص براى مردم بیان کرد، پیامبر کاملش را بیان کرد، اما آنچه پیامبر کامل بیان کرد، همه، آنهایى نبود که به عموم مردم گفت(بلکه بسیارى از دستورات بود که موضوع آنها در زمان پیامبر (ص) پیدا نشد و مردم زمانهای بعد سؤالش را خواهند کرد) اما رسول خدا (ص) همه دستوراتى را که از جانب خدا بود، به شاگرد خاصّ خودش (على علیه السلام) گفت و به او گفت: شما براى مردم بیان کن.^(۱۴) این تبیین پس از حضرت امیر علیه السلام به جانشینان معصوم ایشان یکی پس از دیگری منتقل شده و اختصاص به ایشان یا مردم زمانشان ندارد.
خداوند در قرآن می فرماید: «و ما یعلم تأویله إلّا الله و الراسخون فی العلم؛ تاویل قرآن را جز خدا و راسخان در علم نمی دانند».^(۱۵) در روایات راسخان در علم به ائمه تاویل شده است.^(۱۶)
امام صادق(ع) در سخنی به این نقش حجج الهی اشاره کرده و می فرمایند: «کِتابَ اللَّهِ فِیهِ نَبَأُ ما قَبْلِکُمْ وَ خَبَرُ ما بَعْدِکُمْ وَ فَصْلُ ما بَیْنَکُمْ وَ نَحْنُ نَعْلَمُهُ ؛ در کتاب خدا اخبار پیشینیان و خبرهاى آینده و آنچه سبب مى شود که اختلاف را میان شما حل کند، وجود دارد و ما همه آنها را مى دانیم»^(۱۷) همچنین می فرمایند: «زمین از حالی به حالی نگردد جز آن که برای خدا در آن حجتی باشد که حلال و حرام را به مردم بفهماند و ایشان را به راه خدا خواند.»^{(۱۸) (۱۹)}

لزوم وجود حجت الهی جهت دفع عذاب و بقاء و دوام هستی

از امام باقر(ع) پرسیدند: ما به چه دلیل نیازمند پیامبر و امام معصوم هستیم؟ امام باقر(ع) فرمودند: به خاطر بقا و دوام و آبادانی و اصلاح هستی به وجود آنان نیازمندیم. چرا که امام و پیامبر در روی زمین باشد، خداوند عذاب را از اهل زمین برمی دارد.^(۲۰)
به این حقیقت در روایات فراوانی تاکید شده است که به برخی اشاره می شود:
رسول اکرم(ص) فرمودند: من و دوازده تن از فرزندانم و تو ای علی بند و قفل زمین هستیم(میخ ها وکوه های زمین). به سبب ما خدا زمین را میخ کوبیده تا اهلش را فرو نبرد، چون دوازدهمین فرزندم (حضرت مهدی(عج)) از دنیا برود، زمین اهلش را فرو برد و مهلت داده نشود.^(۲۱)
امام سجاد(ع) فرمودند: ما کسانی هستیم که خداوند به برکت ما آسمان را از فرو افتادن بر زمین حفظ می کند و تعادل زمین را تضمین می نماید تا به اهلش آسیب نرساند و به برکت ما باران می بارد و رحمت خدا گسترش می یابد و برکات زمین سر بر می آورد، اگر کسی از ما در زمین نباشد، زمین اهلش را فرو می برد.^(۲۲)
امام باقر(ع) فرمودند: اگر امام ساعتی از زمین برداشته شود زمین اهلش را در خود فرو خواهد برد و همچون دریا که ساکنان خود را دستخوش طوفان می کند زیر و رو خواهد ساخت.^(۲۳) و در سخن دیگری …زمین موج زند با اهل خود، چنان که دریا با اهل خود موج می زند.^(۲۴)
امام صادق(ع) فرمودند: زمین بدون امام نخواهد ماند، مگر این که خداوند بر اهل زمین خشم گیرد، یا فرمود: بر بندگان خشم می گیرد.^(۲۵)
امام صادق (ع) فرمود: «لَوْ بَقِیَتِ الْأَرْضُ بِغَیْرِ امامٍ لَساخَتْ»؛ (اگر زمین بدون امام (ع) بماند، فرو خواهد رفت.)^(۲۶)
امام زمان(عج) فرمودند: ما از رسیدگی و سرپرستی شما کوتاهی نمی کنیم و یاد شما را از خاطر نمی بریم اگرجز این بود از هرسو گرفتاری بر شما فرود می آمد و دشمنان شما را از بین می بردند._^(۲۷)
حضرت مهدی(عج) فرمودند: من برای اهل زمین امان هستم، همان طور که ستارگان برای اهل آسمان امان هستند.^{(۲۸)،(۲۹)}

قرآن و تاکید بر حضور حجت در هر زمان

آیات فراوانی بر این حقیقت دلالت دارد مانند:
الف) «وَ مِمَّن خَلَقْنا اُمَةٌ یَهدون بِالحقِ وَ بهِ یَعْدِلُونْ»؛ (و از آنها که آفریدیم، گروهى بحق هدایت مى کنند، و بحق اجراى عدالت مى نمایند) ^(۳۰) انسانها همیشه به هادی نیازمندند پس همیشه چنین کسانی باید باشند.
ب) «اِنَّما انت مُنْذِرٌ و لَکُلِ قوم‍ٍ هادٍ»؛ (تنها وظیفه تو اندرز و ترساندن خلق(از نافرمانی خداست) و هر قومی را از طرف خدا راهنمایی است).^(۳۱) از این آیه بر می آید که هر قومی باید راهنما و امامی داشته باشد ، یعنی تا روز قیامت وجود حجت خدا در زمین ضروری است،
امام باقر (ع) فرمودند: «رَسُولُ اللَّهِ الْمُنْذِرُ و فى کُلِّ زَمانٍ مِنَّا هادِیاً یَهْدیهِمْ الى ما جاءَ بِهِ نَبِىُّ اللَّهِ ثُمَّ الْهُداةُ مِنْ بَعْدِهِ عَلِىٌّ عَلَیْهِ السَّلامُ، ثُمَّ الْأَوْصِیاءُ واحِداً بَعْدَ واحِدٍ»؛ (رسول خدا بیم  دهنده است و در هر زمانى از ما (اهل بیت) هدایتگرى مى باشد، که هدایت مى کند (مردم را) به سوى آنچه که پیامبر (ص) و نبىّ خدا (از طرف پروردگار) آورده است و هدایت کنندگان بعد از پیامبر (ص) على و بعد از او جانشینان معصوم یکى بعد از دیگرى هستند).^(۳۲)
فخر رازى، از دانشمندان بزرگ اهل تسنن در ذیل این آیه از ابن عباس چنین نقل مى کند: «وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ یَدَهُ عَلى  صَدْرِهِ فَقالَ أَنَا الْمُنْذِرُ، ثُمَّ أَوْمَأَ الى مِنْکَبِ عَلىٍّ (ع) وَ قالَ أَنْتَ الْهادِى  یا عَلِىُّ بِکَ یَهْتَدى  الْمُهْتَدُونَ مِنْ بَعْدى»؛ (پیامبر(ص) دستش را بر سینه خود گذاشت و فرمود: منم منذر، سپس به شانه على (ع) اشاره کرد و فرمود: تویى هادى و به وسیله تو بعد از من هدایت خواهان هدایت مى شوند. )^(۳۳)
ج) «یَومَ نَدْعُ کُلَ اُناسٍ بِامامهم»؛ (روزی که هر گروهی از مردم را با پیشوایشان می خوانیم).^(۳۴) با توجه به این آیه، امامت باید بعد از رسول خدا تا آخر الزمان نیز ادامه داشته باشد، در غیر این صورت تکلیف مردم آینده مهمل گذاشته شده و این از خدای حکیم پسندیده نیست. از طرفی اگر اقوامی باشند که برای آنها امامی نباشد، شامل این آیه نخواهند شد در حالی که این آیه عموم را می رساند.
د) «وَ ان من امةٍ الاّ خلا فیها نذیر»؛ (هیچ امتی نبوده جز آنکه در میانشان ترساننده و راهنمایی بوده است).^(۳۵) اگر وجود راهنما برای امت های گذشته ضروری بوده ، پس برای آینده گان هم ضروری خواهد بود . در غیر این صورت آنها در روز قیامت برای گمراهیشان عذر و بهانه خواهند داشت. از طرفی همانطور که هدایت هدایتگر برای پیشینیان ضروری بوده برای آینده گان هم امری لازم به شمار می آید چرا که نیاز انسان به هدایت یک نیاز مستمر و پایدار است.^(۳۶)

……………………………………………………………..

پی نوشت :

(۱) . ۵۰ درس اصول عقائد براى جوانان،حضرت آیت الله مکارم شیرازی، ص۲۳۷
(۲) . عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ لِلزِّنْدِیقِ الَّذِی سَأَلَهُ مِنْ أَیْنَ أَثْبَتَّ الْأَنْبِیَاءَ وَ الرُّسُلَ قَالَ إِنَّا لَمَّا أَثْبَتْنَا أَنَّ لَنَا خَالِقاً صَانِعاً مُتَعَالِیاً عَنَّا وَ عَنْ جَمِیعِ مَا خَلَقَ وَ کَانَ ذَلِکَ الصَّانِعُ حَکِیماً مُتَعَالِیاً لَمْ یَجُزْ أَنْ یُشَاهِدَهُ خَلْقُهُ وَ لَا یُلَامِسُوهُ فَیُبَاشِرَهُمْ وَ یُبَاشِرُوهُ وَ یُحَاجَّهُمْ وَ یُحَاجُّوهُ ثَبَتَ أَنَّ لَهُ سُفَرَاءَ فِی خَلْقِهِ یُعَبِّرُونَ عَنْهُ إِلَى خَلْقِهِ وَ عِبَادِهِ وَ یَدُلُّونَهُمْ عَلَى مَصَالِحِهِمْ وَ مَنَافِعِهِمْ وَ مَا بِهِ بَقَاؤُهُمْ وَ فِی تَرْکِهِ فَنَاؤُهُمْ- فَثَبَتَ الْآمِرُونَ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْحَکِیمِ الْعَلِیمِ فِی خَلْقِهِ وَ الْمُعَبِّرُونَ عَنْهُ جَلَّ وَ عَزَّ وَ هُمُ الْأَنْبِیَاءُ ع وَ صَفْوَتُهُ مِنْ خَلْقِهِ حُکَمَاءَ مُؤَدَّبِینَ بِالْحِکْمَةِ مَبْعُوثِینَ بِهَا غَیْرَ مُشَارِکِینَ لِلنَّاسِ عَلَى مُشَارَکَتِهِمْ لَهُمْ فِی الْخَلْقِ وَ التَّرْکِیبِ فِی شَیْ ءٍ مِنْ أَحْوَالِهِمْ مُؤَیَّدِینَ مِنْ عِنْدِ الْحَکِیمِ الْعَلِیمِ بِالْحِکْمَةِ ثُمَّ ثَبَتَ ذَلِکَ فِی کُلِّ دَهْرٍ وَ زَمَانٍ مِمَّا أَتَتْ بِهِ الرُّسُلُ وَ الْأَنْبِیَاءُ مِنَ الدَّلَائِلِ وَ الْبَرَاهِینِ لِکَیْلَا تَخْلُوَ أَرْضُ اللَّهِ مِنْ حُجَّةٍ یَکُونُ مَعَهُ عِلْمٌ یَدُلُّ عَلَى صِدْقِ مَقَالَتِهِ وَ جَوَازِ عَدَالَتِهِ
(۳) . سوره نساء، آیه ۱۶۵
(۴) . « نهج البلاغه»، کلمات قصار، جمله ۱۴۷٫
(۵) . دارالسلام ص ۳۷؛ اصول کافى، ج ۱، ص ۲۵۴، نشر فرهنگ اهل بیت ؛ وافی، کتاب الحجه، باب ان الارض لاتخلو من الحجه ، حدیث۱۴،۱۵،۱۶ و ۱۷
(۶) . اثبات الهداه ج۱ص۱۳
(۷) . بحارالانوار ج۱۳ص۸۴۵
(۸) . گرداوری توسط: گروه تحقیقات معارف اسلامی پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی مد ظله
(۹) . ۵۰ درس اصول عقائد براى جوانان،حضرت آیت الله مکارم شیرازی، ص۲۳۷
(۱۰) . اصول کافی ج۱ص۲۹۱
(۱۱) . گرداوری توسط: گروه تحقیقات معارف اسلامی پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی مد ظله
(۱۲) . سوره بقره، آیه۲۱۳
(۱۳) . گرداوری توسط: گروه تحقیقات معارف اسلامی پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی مد ظله
(۱۴) . امامت و رهبرى، شهید مرتضى مطهرى، ص ۵۴
(۱۵) . سوره آل عمران، آیه۷
(۱۶) . ر.ک: تفسیر نمونه، ج ۲، ص: ۵۱۲
(۱۷) . کافى، ج ۱، ص ۶۱، ح ۹٫
(۱۸) . اصول کافی ج۱ص۲۵۱
(۱۹) . گرداوری توسط: گروه تحقیقات معارف اسلامی پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی مد ظله
(۲۰) . علل الشرایع ص۵۲
(۲۱) . اصول کافی ج۲ص۴۸۲ و ج۱، ص۵۳۴
(۲۲) . بحارالانوار ج۲۳ص ۵ و۶
(۲۳) . غیبت نعمانی باب ۸ ص۱۹۹
(۲۴) . همان، حدیث۱۲
(۲۵) . نعمانی باب۸ ، ۱۹۸
(۲۶) . اصول کافى، ج ۱، ص ۲۵۲، نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام
(۲۷) . بحارالانوار، ج۵۳، ص۱۷۵؛ احتجاج، ص۱۵۷
(۲۸) . بحارالانوار ج۵۲ص۹۲
(۲۹) . گرداوری توسط: گروه تحقیقات معارف اسلامی پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی مد ظله
(۳۰) . سوره اعراف، آیه۱۸۱
(۳۱) . سوره رعد، آیه۷
(۳۲) . بصائر الدرجات، ص ۹، کتابخانه آیت اللَّه مرعشى
(۳۳) . تفسیر کبیر، فخر رازى، ج ۱۱، ص ۱۸۶، نشر بنیاد پژوهشهاى اسلامى مشهد
(۳۴) . سوره اسرا، آیه۷۱
(۳۵) . سوره فاطر، آیه۲۴
(۳۶) . گرداوری توسط: گروه تحقیقات معارف اسلامی پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی مدظله